الکتروم:
آلیاژی بود مرکب از ۳ جزء طلا، یک جزء نقره که به شکل طبیعی در کرانه های رود پاکتولُس (در کنار شهر سارد) و معادن تِمول (کوهی که پایتخت لیدیه در آن بود) بدست می آمد. یونانیان آن را لفز مستقلی پنداشته و طلای سفید یا طلای بیرنگ می نامیدند.
قدیمی ترین سکه ای که تاکنون در معرض مطالعه سکه شناسان قرارگرفته، قطعه کوچک گلوله مانندی است که از این فلز که پادشاهان لیدیه نخستین بار بر آن سکه زده اند. این آلیاژ علاوه بر آنکه از طلا سخت تر و مقاوم تر است، از جهت دیگر هم برای ضرب سکه مناسب تر می نموده، چون ارزش طلا در آن عنصر ۱۳٫۳ برابر نقره بود، در صورتیکه الکتروم نسبت به طلای خالصی که در آن وجود داشت ۱۰ برابر نقره می ارزید و امور مربوط به محاسبات و تقسیم به اجزاء سکه ها را آسانتر می کرد. بعد از لیدیانی ها، فینیقی ها و یونانی ها هم با این آلیاژ سکه زدند. حتی با امتزاج طلا و نقره، نمونه مصنوعی آن را هم ساختند.
طلا:
این فلز به علت جذابیت رنگ و تلالوء چشم نوازش از قدیمی ترین ادوار تاریخی برای آدمیان جذاب و فریبنده بود و از عوامل بسیار مهم کشورگشایی ها و اکتشافات جغرافیایی به شمار می رفت که کشف قاره آمریکا یکی از انهاست.
درگذشته، بنا به شواهد تاریخی، گمان ی رفت که این فلز برای نخستین بار در اواخر هزاره پنجم و اوئل هزاره چهارم پیش از میلاد، در مصر باستان بری ساختن زیورآلات به کار رفته، ولی در نمایشگاه زیورآلات عتیقه که در مارس ۱۹۸۹م در پاریس برگزار شد، زیورآلاتی طلایی ارائه کردید که متعلق به یکی از معابد شهر وارونا در بلغارستان بود و قدمت آنها به هزاره ششم پیش از میلاد باز می گشت.
یکی از مهمترین مراکز استخراج طلا، در هزاره های پیش از میلاد، سرزمین مصر بود که عمدتا از رودخانه ها و معادن رود نیل و دریای سرخ حاصل می شد و مصریان برای ساختن زیورآلات و مجسمه ها و غیره به افراط از آن استفاده می کردند. یکی از برجسته ترین نمونه های آن تابوت توت عنخ آمون (یکی از فراعنه سلسه هجدهم مصر ۱۳۴۱تا ۱۳۲۳ پ.م.) است که در سال ۱۹۲۲ میلادی همراه با اشیا تاریخی مهم دیگر از جمله کالبد مومیایی شده خود فرعون بدست امد و اکنون در موزه بریتانیاست. این تابوت که از زر خالص ساخته شده، بیش از یک تن طلا وزن دارد.
در مشرق زمین د کوههای تیاشان، در ناحیه آلتایی، معادن سرشار از طلا وجود داشت که زیور آلات طلایی کشف شده در قبور مغرب سیبری، از بهره برداری قبائل ساکن در آن ناحیه از آن معادن حکایت دارد. شهر بلخ نزدیکترین بازار برای آنها بود. راهی که از این شهر به سوی مغرب می رفت، از مرزهای شمالی فلات ایران و سرزمین پارت ها گذشته به ری و همدان می رسید و از آنجا به شهرهای باستانی دره فرات سرازیر می گشت و دراین مسیر، مصنوعات طلایی و نقره ای هنرمندان بلخ را به مردم آن نواحی عرضه می کرد.
نمونه های بسیار نفیس و هنرمندانه از مصنوعات هخامنشیان که به نام گنجینه جیحون معروف است و در موزه بریتانیا نگهداری می شود، از برجسته ترین آنهاست.
هندوستان یکی دیگر از تامین کنندگان طلا در عهد باستان بود که به ایران هم صادر می کرد و چون بیشتر محصولات طلا که به ایران می رسید از ناحیه باختر می گذشت، اروپاییان تا قرون وسطی باکتریا یا باخترزمین را سرزمین طلا می نامیدند.
در نواحی مختلف ایران، مانند ری، همدان، فارس، آذربایجان، مازندران، دامغان و جز اینها کم و بیش طلا استخراج می شد که از جمله ابودُلف (جهانگر و شاعر دانشمند عرب در قرن ۴م) به طلاهای گوناگونی که از معادن کوه های شیز (تخت سلیمان) بدست می آمدهو برای ساختن مصنوعات گوناگون به شهرهای مختلف فرستاده می شد، اشاره کرده است.
طل فلزی است که هرگز فاسد نمی شود، در معرض هوا و رطوبت زنگ نمی زند و از جلا نمی افتدو قابلیت ورقه ای شدن آن، ساختن زیورآلات و سکه سازی را آسان می کند. تنها عیبش نرمی فوق العاده آن است که در صورت امتزاج یا باری مختصر از فلزی مقاومتر مثلا مس، مرتفع می گردد.
نقره:
این فلز لااقل از سه هزار سال پیش از میلاد برای ساختن زیورآلات بکار می رفته است. قطعات انگ خورده نقره که در کاوش های آشور پیدا شده، حامی از آن است که این فلز از دیرباز و قرن ها قبل از ایتکار سکه زنی، یکی از رایج ترین وسائط مبادله بوده است. جلایش از هر فلز دیگری بیشتر و نرمی آن از طلا کمتر است، به همین جهت جای خود را در تجارت جهان بازکرد و پس از دوران نخستین سکه های الکترومی، و طلایی، به عنوان مهمترین مسیله داد و ستد در ایران باستان و یونان و رم قدیم شناخته شده و تا اواسط قرن بیستم عمده ترین وسیله مبادله بود.
یکی از منابع تولید عمده و توزیع این فلز در ایران باستان، ماوراءالنهر بود که معادن طلا و نقره غنی و فراوان داشت. در سرچشمه رودی که از بابل و جلال آباد و تنگه خیبر گذشته از هندوکش سرازیر می شود، معادنی سرشار از فلز نقره وجود داشت که بیشترین نیازمندی های ایران باستان را تامین می کرد. قرن ها بعد، صفاریان در آن ناحیه ضرابخانه ای دایر کردند و پس از آن سامانیان در مجاورت پنجهیر شهری ساختند که دارالضرب آن تا اواسط قرن چهارم هجری از پرکارترین ضرابخانه های ایران اسلامی به شمار می رفت. ضرابخانه های دیگر سامانیان مانند چاچ یا شاش (تاشکند کنونی)، اندراب، سمرقند و غیره نیز غالبا در دامنه هندوکش و نزدیک معادن نقره تاسیس شده بودند. بارتولد از وجود کانهای نقره و طلا در وُخان یاد کرده و این حوقل نیز نوشته است: «از رودخانه های آنجا نقره و طلا و لاجورد و غیره استخراج می شود.»
مس:
سابقه استفاده از این فلز به هزاره پنجم پیش از میلاد می رسد. در قبرس و آفریقای جنوبی معادن سرشار از مس وجود دارد که از دیرباز ورد استفاده بوده اند وهنوز هم از آنها بره برداری می شود. در ایران هم بازمانده های کوره های ذوب مس در سیستان و سیلک کاشان از بهره برداری ایرانیان از این فلز، در هزاره های گذشته حکایت دارند. چنانچه امروزهم معادن سرچشمه کرمان و حوالی طبس درزمره غنی ترین معادن مس جهان به شمار می روند.
در سکه زنی، از این فلز برای ضرب سکه های کم بها و پشیزها استفاده می شد، به علاوه مس مناسبترین باری (ناخالصی) بود که برای افزایش مقاومت طلا و نقره بر آنها افزوده می شد.
برنج یا برنز یا پرنگ
آلیاژی است از مس و روی که هرچه روی آن بیشتر باشد مقاومتر است. از دوران های بسیار قدیم برای ساختن سکه های کم ارزش و اشیاء دیگر بکار می رفته و روس ها و چینی ها نخستین سکه های خود را بر این فلز زده اند، اما به درستی معلوم نیست که بشر از چه زمانی به استخراح مس و روی و ابتکار امتزاج آنها برای تهیه برنز دست یافته است.
در پایان بحث باید گفت که برای ضرب سکه، ندرتا از فلزات دیگر مانند آهن، سرب، قلع و غیره نیز استفاده شده، ولی عمده ترین آنها که از دیرباز تا امروز، بری سکه زنی در همه جهان از آنها استفاده کرده اند، الکتروم، طلا، نقره، مس و برنز بوده اند.
منبع: پول و سکه، نویسنده: عبداله عقیلی، بازنویسی وتنظیم: علی بهرامیان
