سکه های عرب ساسانی

در زمان خلیفه ی سوم و در سال ۳۱ هجری با انجام تغییرات جزئی بر روی قالب درهم های ساسانی، ضرب سکه را آغاز نمودند.نخستین سکه های ضرب شده از این نوع، درهمهایی با نقش یزد گرد سوم و خسرو دوم و بندرت هرمز چهارم است که دارای تمام خصوصیات سکه های ساسانی است، تنها تغییراتی که در این سکه ها ایجاد شده، نوشتن واژه های اسلامی ، مانند “بسم الله” و “جید (نیکو)” به خط کوفی در حاشیه خارجی روی این سکه ها و تاریخ ۲۰ یزد گردی در پشت آنهاست.

در ضرب این سکه ها اغلب از سکه های اواخر فرمانروایی یزد گرد سوم که در منطقه شرق ایران، بخصوص در سیستان و مرو ضرب شده اند،استفاده گردیده است. در سالهای بعد ،از سکه خسرو پرویز به علت فراوانی آن و دسترسی به قالبها و سر سکه او در بیشتر شهرهای مفتوحه ، مخصوصا ناحیه فارس و خوزستان، استفاده می کردند. در سکه هایی که پس از سال ۲۰ یزد گردی (۳۱ هجری) ضرب شده اند، تنوع شعار های اسلامی ، از قبیل بسم الله، ربی ،لله و محمد و … به چشم می خورد. این سکه ها را اصطلاحا “عرب ساسانی” می نامند.تا کنون از خلفای راشدین سکه ای بدست نیامده، مسلما هیچ یک از آنها سکه ای به نام خود ضرب نکرده اند.سکه های عرب ساسانی به مدت ده سال بدون نام خلیفه و حاکم ضرب میشد.تاریخ ضرب این سکه ها ابتدا به سال یزد گردی بود. اما به مرور، تاریخ آهنا به هجری تبدیل گردید.پس از اینکه معاویه با حیله و تزویر در سال ۴۱ هجری خلافت را غصب  و حکومت بر امپراتوری اسلامی را آغاز کرد، تغییراتی در سکه ها ایجاد شد، بدین معنی که در سکه ها نام خسرو،فرمانروای ساسانی، حذف شده،نام معاویه به خط پهلوی ساسانی با القاب جانشین آن گردید و بعضی از حکام و والیان که از طرف خلیفه به حکومت نقاط مهم مفتوحه منصوب شده بودند ، نیز حق ضرب سکه یافتند.این امرا نیز نام خود را در سکه ها به خط پهلوی جانشین نام خسرو نمودند.آنها عمدتا بر نقاطی حکومت می کردند که قبلا جزء امپراتوری ساسانی محسوب می شد.در همهایی که در باره ی آنها بحث شد، به نام دو خلیفه ی اموی، معاویه و عبد الملک بن مروان ضرب شده اند و بجز آنها حداقل ۳۳ والی در بیش از چهل ضرابخانه مختلف در ولایات و استانهای عراق ،خوزستان،فارس،جبال ،اران ،آذربایجان،کرمان ،سیستان، و خراسان به ضرب سکه پرداختند.

بیشتر این ضرابخانه ها در شهر هایی قرار داشتند که قبلا ضرابخانه های ساسانی در این شهرها دایر بودند و تردیدی نیست که سکه زنان و دیگر کارگزاران ضرابخانه ها ایرانی بودند و در ضرابخانه هایی که درهم های ساسانی ضرب می شد، آموزش دیده بودند.به ندرت در بعضی موارد نوآوریهایی در برخی سکه ها دیده می شود.بر سکه های حجاج بن یوسف ،سردار و عامل اموی ،گاه نام او به جای خط پهلوی ، به خط کوفی نوشته شده، در حاشیه خارجی روی سکه نیز به خط کوفی جمله ی شهادت “لا اله الاالله وحده ، محمد رسول الله” نقش گردیده است.سکه ی بسیار جالبی از برادر خلیفه بشر بن مروان (برادر کوچکتر عبد الملک بن مروان) سال ۷۲ هجری در اسطخر ضرب شده که نام حاکم به خط پهلوی است، اما دور سکه به خط کوفی جمله شهادت نوشته شده و در پشت سکه به جای نقش آتشدان،نقش حاکم یا خلیفه در حال اقامه نماز دیده میشود، در حالی که دو روحانی در طرفین او قرار دارند. بی تردید جانشین کردن نقش نماز گزار بجای آتشکده زرتشتی  نشان می دهد که سعی شده تا پیکر نگاره ای پدید آورند که بازنمی رهبری روحانی و دنیوی خلیفه باشد.

مشخصات کلی سکه های عرب ساسانی

بر روی سکه تصویر نیم رخ خسرو دوم (خسرو پرویز) در حالی که به سمت راست مینگرد، نقش شده است.این تصویر درون یک دایره و نیم دایره محصور است.در مقابل فرمانروای ساسانی، نام خلیفه یا حاکم اموی به خط پهلوی و به ندرت به خط کوفی و در پشت سر او کلمه ی “فر افزود” نیز به پهلوی نوشته شده، تاج فرمانروا با بالهای شاهین ، مظهر بهرام،الهه ی پیروزی، مزین شده است.در حاشیه خارجی دایره تصاویر ماه و ستاره که سمبلهای مذهب زرتشت هستند ،نقش شده و در فواصل آنها واژه های اسلامی مانند :بسم الله ،بسم الله ربی، ربی الله ، و … غیره به خط کوفی نوشته شده است.در حقیقت یگانه علامت و نشانه های اسلامی در همین سکه ها همین کلمات مقدس هستند.در سمت چپ سکه ، تاریخ ضرب سکه به خط پهلوی و با سال هجری و در سمت راست نام محل ضرب گردیده است.این مجموعه تصاویر و نوشته ها در میان سه دایره تو در تو محصور است و در حاشیه خارجی پشت سکه ، تصاویر ماه و ستاره به تقارن و  در موقعیت ساعت (۳ و ۶ و ۹ و ۱۲) نقش شده است. نکته ی دیگری که در این سکه ها به چشم می خورد ضرب مجدد نقوش و تصاویر و نوشته هایی در حاشیه خارجی روی بعضی از سکه هاست (سورشارژ) که معنی و مفهوم بعضی از این علایم هنوز بدرستی روشن و آشکار نیست.از خلفای اموی ، معاویه و عبد الملک بن مروان به سبک عرب ساسانی ،به ضرب سکه اقدام نمودند  و بقیه سکه ها مربوط به حکام و والیانی است که از طرف آنها به حکومت منصوب شده اند.

تاریخچه حکام عرب که به نام آنها سکه های عرب ساسانی ضرب شده اند:

 لینک به گروه سکه های عرب ساسانی

 منابع:

(Silver coinage of the caliphs (A.Shams Eshragh

سکه های ایران از آغاز تا دوره ی زندیه (علی اکبر سرافراز- فریدون آور زمانی)