سکه های ایران در نخستین سده های اسلامی – بخش دوم

برای مشاهده بخش اول اینجا کلیک کنید.

برای مشاهده بخش سوم اینجا کلیک کنید.

بخش دوم: سکه های اسپهبدان تپورستان

سرزمین تپورستان که اعراب آنرا طبرستان نامیدند وامروز به مازندران معروف است، به سبب کوهستانی بودن و صعب العبوری راهها و جنگل ها، غالبا از تهاجم بیگانگان در امان مانده بود و پس از فروریختن شاهنشاهی ساسانی نیز بیش از یک قرن در مقبل حملات مکرر سپاهیان عرب سرسختانه ایستاد و استقلال خود را حفظ کرد.

اسپهدان تپورستان (طبرستان، تبرستان)

موسس این سلسله، مردی دلیر و مبارز به نام گیل گَو باره (گاو باره) پسر گیلانشاه، یکی از امرای محلی گیلان و از نوادگان قباد ساسانی بود که تقریبا بلافاصله پس از تهاجم تازیان به ایران، علم استقلال را بر افراشت و سلسله گاوبارگان را بنیان گذاشت. ابن اسفندیار آغاز پادشاهی گیل گیلان فَرشُواذجَر را به سال سی و پنجم از تاریخی که عجم به نو نهاده بودند ذکر کرده است.

زامباور و اون والا و جان واکر درباره اسامی این شهریاران و دوران فرمانروایی آنان اختلاف نظر دارند و سیدحسن تقی زاده نوشته است:

ظاهرا نخستین امیر این سلسله که از روی سکه ها به ما رسیده، فَرخُوان سکه ها یا فَرُّخان کتابهاست که پسر و جانشین دابویه و او پسر گیل گاوباره بوده است. امیران این سلسله از سال 35 تا 109یا110 تاریخ مجوس (سال اخیر مطابق 1344-5 قمری است) یعنی از 686 تا 761 میلادی در طبرستان حکومت کرده اند.

زنده یاد اعظمی سنگسری در این زمینه اطلاعات بیشتری می دهد و فرمانروایان طبرستان را در 4 گروه باوندیان، قارانیان یا سوخراییان، گاوبارگان و پاذوسبانان (شاخه دوم گاوبارگان) معرفی می کند. نام و سالشمار دوران شهریاری گروه سوم که منظور ماست، به این ترتیب است:

اسپهبد فَرُّخان بزرگ که ذوالمناقب لقب داشت، نامدارترین شهریاران این خاندان است که قلمرو خود را تا حوالی نیشابور گسترش داد و در تمام دوران فرمانروایی او، هیچیک از مهاحمین ترک و تازی جرات دست اندازی به ممالک او را نداشتند. کیش زردشتی و آداب و سنن عهد ساسانیان در سرزمین او رایج بود و از جمله به ضرب سکه هایی پرداخت که به طور کامل از سکه های پادشاهان ساسانی تقلید شده بود و همین سکه ها هستند که به سکه اسپهبدی معروفند.

مشخصات کلی و مشترک سکه های اسپهبدی

جنس: سکه های نوعا از جنس نقره هستند و ندرتا در میان انها مسکوکاتی از مس و برنز نیز دیده شده اند، اما سکه طلا ضرب نگردیده است.

اندازه و وزن: این سکه ها عموما کوچک به اندازه نیم درهمی های ساسانیان اند و قطر آنها بین 24 تا 25 میلی متر و وزنشان به طور متوسط حدود 2 گرم است.

طراز: سکهه ای اسپهبدی عینا از سکه های خسروپرویز تقلید شده اند، با این تفاوت که بسیار ظریف تر و خوش نقش تر اند. روی سکه کمی مقعر است، شمابل نیم تنه اسپهبد نقر شده و در حالی که به طرف راست متوجه است، با جامه شکوهمند پادشاهی و گوشواره و گردن بند و افسری با بال های وَرغَن و گیسوانی که بر فراز شانه ها، گلوله مانند با نواری بسته شده است. طرف راست تصویرشهریار، شعار «خُرَّه اَفزوت» و طرف چپ و طرف چپ نام استهبد نوشته شده است. دو حلقه نقطه چین که این مجموعه را در میان گرفته، با 3 ستاره و بالهای روغن به 4 قسمت مساوی تقسیم گردیده و در دامان سکه دو شعار کوتاه awd و newac دیده می شود که حاکی از ساخت نیکو و صحت آن وزن است. پشت سکه در وسط نقش معهود، آتشدان سکه های ساسانی رسم شده و در دو طرف آن، دو آتشبان یا پرستار آتش ایستاه اند. طرف راست تاریخ ضرب به سال یزدگردی جدید و طرف چپ کلمه تپورستان دیده می شود. نوشته ها بدون استثنا به خط پهلوی است.

سالنگاری بر مبنای تاریخ یزدگریدی جدید است که از سال 31 قمری آغاز می گردد، ولی بر خلاف سکه های ساسانی که جلوس هر پادشاه مبدا تاریخ نوینی قرار می گرفت، تاریخ این سکه ها از آغاز تا چند سال پس از مرگ خورشید، متوالیا بر سکه ها آمده است. خورشید آخرین فرد این خاندان در اواسط سال 141 قمری از اعراب شکست خورده برای تجدید قوا به دیلم رفت و پس از شنیدن اسارت زن و فرزندانش و بی حرمتی هایی که به آنان شده بود، سال 144 هجری قمری در آنجا خودکشی کرد، اما ضرب سکه های او تا چند سال پس از مرگش همچنان ادامه داشت.

دارالضّرب: بر این سکه ها فقط نام تپورستان ضرب گردیده و به هیچ شهری اشاره نشده است، ولی چون مرکز حکومت اسپهبدان ساری بوده، ضرابخانه نیز به احتمال بسیار در این شهر دایر بوده است.